Als je ook niets begrijpt opgeblazen lippen en malle bikinifoto’s op Instagram, wil je dit interview lezen met Liesbeth Woertman (67). Een hoogleraar psychologie met uitgesproken meningen: “We zijn nog nooit zo mooi geweest als nu, en nog nooit zo ontevreden.”
Als prof. dr. Liesbeth Woertman (67) de studenten bekijkt die ze college geeft over schoonheidsidealen, valt het haar telkens weer op. Dat hun uiterlijk hun identiteit is geworden – als een vorm van zingeving. “Vorige week was een jongen iets te vroeg in de collegezaal. Ik bereidde mijn les voor, hij borstelde rustig en grondig zijn haar. Terwijl hij er allang prima uitzag. Ik kon het niet laten er iets van te zeggen. “Dit is toch een giller? Wat kan het jou nou schelen hoe je eruitziet?” Hij keek me aan alsof ik hem een onzedelijk voorstel deed. Omdat hij niet begreep dat ík niet begreep dat alles aan zijn uiterlijk picobello moest zijn. “Ik ben heel perfectionistisch”, was zijn reactie. “Nou, dat zou ik dan maar snel afleren,” antwoordde ik. “Daar word je heel ongelukkig van.”
Waar komt dat perfectionisme vandaan?
“Nu kerk en religie een steeds kleinere rol spelen, ervaren veel mensen momenteel een grote leegte in zichzelf. Wie ben ik? Wat wordt er van me verwacht? Het leven lijkt maakbaar, alsof we overal zelf verantwoordelijk voor zijn. Dat zie ik ook bij een groot deel van mijn studenten: die worden geacht overal goed in te zijn. Ze moeten sporten, hoge cijfers halen, veel vrienden hebben en er goed uitzien. De lat ligt hoog, maar waarom eigenlijk? We moeten allemaal iets bereiken in het leven. De vraag is niet meer waar je blij van wordt, maar of je geslaagd bent.
Welke mensen zijn in hun ogen geslaagd?
“Types als Arie Boomsma, of beautyvloggers op YouTube of Instagram. Ik vroeg mijn studenten hoeveel selfies ze maken. Het antwoord: gemiddeld drie per dag. Dat is natuurlijk gelogen – het zijn er veel meer. Maar stel dat het er drie zijn, dat is ook al veel. Op die selfies moet je er jong en gezond uitzien, met een gave huid, grote ogen en een symmetrisch gezicht. Zo veroordeel je jezelf constant, want niemand voldoet aan het ideaal. Hoe oud je ook bent: alles draait tegenwoordig om perfectie. Dus slaan we aan het lijnen en sporten en verdient de cosmetica-industrie miljarden aan onze obsessie. Botox en corrigerende operaties liggen inmiddels binnen handbereik, we zijn allemaal in de ban van ons uiterlijk. Dat is iets van deze tijd, vroeger was het veel minder bepalend voor wie je was.”
Dat maakt ouder worden niet leuker.
“Sterker: ouder worden wordt hierdoor steeds moeilijker, en doodgaan bijna onmogelijk. Omdat daar geen ruimte meer voor is. Iedereen wil ertoe doen. Logisch, dat houdt het een beetje leefbaar. Maar het leven is incasseren, en mensen leren als ze eerst op hun muil zijn gegaan. Als we meer met verlies zouden durven leven en daar open over durven zijn, ontstaat er pas ruimte voor echte verbinding tussen mensen. ”
Liesbeth weet waarover ze praat. Twee jaar geleden werd huidkanker bij haar geconstateerd. “In die periode leefde ik in volkomen donkerheid, ik was nog nooit op zo’n diepe plaats geweest. Tegelijkertijd ontdekte ik door die diepte dat je als mens uiteindelijk niets anders kan dan je aan het leven overgeven, het te dragen en aanvaarden. Tot die tijd was ik altijd sterk en voor de meute uit, een drukke en nerveuze vrouw die alles wel even regelde. Daar was ineens geen sprake meer van.” Emotioneel: “In die tijd heb ik zeven mensen om hulp gevraagd. Ze brachten me naar het ziekenhuis, of zorgden thuis voor me. Dat was zo troostend, zo echt. Ik had het nooit gered zonder hen, en het heeft me compleet veranderd. Ik kan me nu veel makkelijker verbinden met anderen, mijn kwetsbaarheid laten zien, eigenlijk ben ik gewoon een aardiger, milder mens geworden. Want dat mensen in je zwakte nog steeds van je houden: dáár gaat het om.”
Maar intussen wordt onze obsessie met het uiterlijk, alleen maar sterker.
“Die drang naar dat perfecte uiterlijk is uiteindelijk alleen maar een schreeuw om liefde: zie mij, hou van mij. Terwijl een opgemaakt uiterlijk je geen enkel menselijk contact oplevert. Integendeel, lippenstift loopt uit als je zoent. Seks gaat óók over putjes in je billen en doorgelopen mascara. Het lijkt in deze tijd alsof je uiterlijk de voorwaarde voor liefde is geworden. Sommige vrouwen denken dat er van ze gehouden zal worden als ze die rimpels laten weghalen. Maar een gladde huid haalt je onzekerheid niet weg. Hoeveel we ook investeren in ons uiterlijk, hoezeer we ook proberen er jong uit te blijven zien, we krijgen vroeg of laat met onze sterfelijkheid te maken.”
Wat maakt je echt treurig?
“Dat het overgrote deel van de meisjes en vrouwen worstelen met hun uiterlijk, ook als daar geen enkele reden voor is. Hun zelfbeeld strookt vaak totaal niet met de werkelijkheid. Wat je zelf denkt te zien aan rimpels, vlekjes, puistjes, wallen, is lang niet altijd de waarheid. Het is wat je denkt te zien.”
Maar een spiegel vertelt toch de waarheid?
“Niemand kan objectief naar zichzelf kijken, misschien is dat wel de belangrijkste boodschap die ik heb. Je kijkt met kennis, emoties en verwachtingen. Je kent je leeftijd, je weet hoe slecht je vannacht hebt geslapen, denkt aan die ene beeldschone collega – met die kennis kijk je in de spiegel. Je scant en veroordeelt jezelf en vergelijkt jezelf met andere vrouwen. Jezelf objectief waarnemen, dat kunnen we helemaal niet joh.”
Is dat de reden waarom we ons zo vaak schamen voor ons lichaam? Waarom we onze toevlucht zoeken in diëten, botox, fillers?
“Uiteraard, maar dat gedrag is dus gebaseerd op wat we dénken, niet op hoe we er feitelijk uitzien. Andersom kan ook hoor: je voelt je bijvoorbeeld slank terwijl anderen je te dik vinden. Maar dat komt minder vaak voor.”
Waar komt dat negatieve zelfbeeld vandaan?
“We spiegelen ons allemaal aan onze sociale omgeving, waardoor je uiterlijk een uitkomst van ervaringen wordt. Krijg je complimenten over je uiterlijk? Is iemand jaloers op je? Daardoor weet je aan het einde van de dag hoe je uiterlijk zich verhoudt tot dat van anderen. En als je veel vrouwen kent die van alles aan zichzelf hebben gedaan, wordt de stap naar de cosmetisch chirurg voor jou ook kleiner. Ook omdat die vrouwen je positieve verhalen zullen vertellen – ze hebben er immers voor betaald. Maar als je je gaat vergelijken met allerlei zogenaamd volmaakte vrouwen in reclamecampagnes, tijdschriften en op Instagram, ontstaat er een probleem. Want we blijven mensen, met bloed en botten en zweet en honger en goede en slechte eigenschappen. Terwijl we intussen de hele dag naar versies van de werkelijkheid zitten te kijken die zijn gefotoshopt en waar een filter overheen is gegooid. Hoe mooi je ook bent, dat verlies je altijd.”
Waarom waren onze moeders en grootmoeders minder bezig met hun uiterlijk?
“Omdat er geen cosmetische industrie bestond en ze er dus niets aan konden veranderen. En omdat ze niet de hele dag via de smartphone werden gebombardeerd met gemanipuleerde beelden van Doutzen Kroes en andere beeldschone vrouwen. Daardoor groeit er nu een generatie op voor wie een normaal uiterlijk niet prettig meer is. Kijk maar eens naar vloggers. Ik ken hun namen niet hoor, maar als ik iemand op televisie zie waarvan ik denk: wie is dit in godschristusnaam, hebben ze vaak honderdduizend volgers op YouTube. Zogenaamd ‘echte’ vrouwen die betaald worden door cosmetisch chirurgen en make-up-labels. Waar zij het over hebben heeft niets te maken met de echte wereld, maar het lijkt wel zo.
De moeders van die jonge meiden, zijn er trouwens net zo vatbaar voor. Die gaan en masse aan de botox en de fillers, met van die ontplofte gezichten als gevolg, vreselijk. Heel begrijpelijk: duizenden gefotoshopte beelden planten elke dag een schoonheidsideaal in ons hoofd. Dat was vroeger heel anders, toen deden we het met die ene mooie tante, het mooiste meisje van de klas, of een verre filmster. De cosmetica-industrie was een lachertje, vrouwen deden het met een pot Nivea en op zondag een lichtroze lippenstift. Daardoor is mijn generatie, ik ben nu 64, ook weerbaarder. Wij vergelijken onszelf nog met echte, lévende mensen.”
Toch zijn er inmiddels ook veel vloggers van vijftigplus die obsessief bezig zijn met zo lang mogelijk jong blijven. En posten hordes leeftijdsgenoten foto’s op Instagram waarop ze poseren in bikini.
“Als je wordt omringd door vrouwen die hun uiterlijk belangrijk vinden, ga je daar uiteindelijk in mee. Dan bepaalt het je identiteit. En krijg je het verdomd moeilijk als je ouder wordt. Vroeger was er goed uitzien belangrijk als je een vriendje wilde, nu is het – hoe krankzinnig ook – een levenslange eis.”
Aan de andere kant zien wie opeens vrouwen met grijs haar in reclamecampagnes, wat is dát dan weer?
“Grijs haar is toevallig in de mode, ik zie in mijn collegezaal zelfs jonge meiden die hun haar grijs verven. Maar vergis je niet, het schoonheidsideaal is nog steeds jong. Krankzinnig natuurlijk. Waarom mogen we niet aan een vrouw zien dat ze geleefd heeft, dat rimpels erbij horen? Dat schoonheidsideaal heeft niets te maken met echte, menselijke schoonheid.”
Vlak voor ze ziek werd begon Liesbeth Woertman aan haar nieuwe boek: Je bent al mooi – de schoonheid van imperfectie. Na de laatste behandeling pakte ze dat weer op. Binnen zes maanden was het af, werken en schrijven bleken levensreddend, zegt ze nu. Maar ze had ook iets nieuws te vertellen, dat ze voor haar ziekte misschien nog niet had gekund. “Kijk naar een Polygoonjournaal van vijftig jaar geleden, toen zagen mensen er echt anders uit. We zijn nog nooit zo mooi geweest als nu, en tegelijkertijd nog nooit zo ontevreden. Mijn boodschap: geniet ervan dat je mooi bent, dat iedereen om je heen mooi is. Inclusief de donkere kanten, de chaos, het niet-weten. Echte schoonheid is het leven zelf, waar we allemaal door worden geraakt. Daar mogen we het weleens wat vaker over hebben.”
Prof. dr. Liesbeth Woertman (1955) is hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Utrecht en gespecialiseerd in lichaamsbeeld in relatie tot (sociale) media. Ze schreef onder andere de boeken Moeders mooiste en Psychologie van het uiterlijk. Haar nieuwe boek Je bent al mooi – de schoonheid van imperfectie, ligt nu in de winkel (Uitgeverij ten Have € 18,99).
INTERVIEW LIESBETH SMIT FOTOGRAFIE ESTER GEBUIS VISAGIE RONALD HUISINGA
.){kind=link}